Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là thắng lợi đầu tiên của một dân tộc thuộc địa dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản đã giành được chính quyền về tay nhân dân. Vì vậy, thắng lợi đó không chỉ mở ra một thời đại mới trong lịch sử dân tộc Việt Nam, mà còn đánh dấu kỷ nguyên độc lập, chủ quyền của các dân tộc bị áp bức dưới chế độ thực dân.

Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là thắng lợi vĩ đại của sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng con người dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Thắng lợi đó là minh chứng tiêu biểu cho tư tưởng Hồ Chí Minh về con đường giải phóng dân tộc gắn với sức mạnh của khối đại đoàn kết dân tộc. 

Sinh ra và lớn lên trong một giai đoạn lịch sử đầy biến động của đất nước, khi những con đường cứu nước do các bậc tiền bối cách mạng tiến hành đều lâm vào bế tắc. Với tư duy mẫn cảm với thời cuộc, lòng yêu nước tha thiết, ý chí lớn lao và tinh thần phê phán đúng đắn, Chủ tịch Hồ Chí Minh quyết tâm ra đi tìm con đường cứu nước để đưa sự nghiệp cứu nước, giải phóng dân tộc đến thắng lợi. Sau nhiều năm bôn ba tìm đường cứu nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tìm đến với chủ nghĩa Mác - Lênin, học thuyết cách mạng tiên tiến nhất của thời đại. Từ đó, Người đã tìm ra con đường cứu nước, giải phóng dân tộc, đó là “con đường cách mạng vô sản”, con đường của chủ nghĩa Mác - Lênin, con đường của chủ nghĩa cộng sản. 

Quán triệt quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin: Cách mạng là sự nghiệp của quần chúng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ rõ: Giải phóng dân tộc là sự nghiệp của toàn dân. Người luôn coi lực lượng của toàn dân, của dân tộc là lực lượng quyết định mọi thắng lợi của cách mạng.

Tháng 11 năm 1924, Người từ Liên Xô về Quảng Châu (Trung Quốc), lập ra Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, quy tụ những thanh niên - trí thức yêu nước ưu tú, mở nhiều lớp huấn luyện để đào tạo họ thành một lớp cán bộ tài năng, chuẩn bị cho sự nghiệp thành lập Đảng - cứu nước vĩ đại. Ngay từ những bài học đầu tiên, Người đã chỉ ra, rằng: “Cách mệnh là việc chung cả dân chúng chứ không phải việc một hai người” . 

Khi đứng ra thống nhất các tổ chức cộng sản, sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam vào mùa xuân 1930, điểm thứ nhất trong “Năm điểm lớn” được Người đưa ra coi như nguyên tắc để gạt bỏ các bất đồng trước đó và đi tới thống nhất phong trào cộng sản Việt Nam là: “Bỏ mọi thành kiến xung đột cũ, thành thật hợp tác để thống nhất các nhóm cộng sản Đông Dương” .

Sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam với đường lối chiến lược và sách lược đúng đắn là một bước ngoặt quan trọng của cách mạng Việt Nam, tạo ra nhân tố hạt nhân quy tụ sức mạnh đoàn kết dân tộc, kết hợp chặt chẽ sức mạnh dân tộc và sức mạnh thời đại. Đây là tiền đề quan trọng nhất cho những bước phát triển tiếp theo và cho thắng lợi hoàn toàn của cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.

Đoàn kết toàn dân là một tư tưởng lớn, xuyên suốt trong toàn bộ cuộc đời hoạt động cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong thư Kính cáo đồng bào (6-1941), Người viết: “Trong lúc này quyền lợi dân tộc giải phóng cao hơn hết thảy. Chúng ta phải đoàn kết lại đánh đổ bọn đế quốc và bọn Việt gian đặng cứu giống nòi ra khỏi nước sôi lửa nóng …

Chúng ta hãy tiến lên! Toàn thể đồng bào tiến lên!

Đoàn kết thống nhất đánh đuổi Pháp, Nhật” .

Cũng trong tác phẩm này, để khẳng định tư tưởng đoàn kết toàn dân trong sự nghiệp giải phóng dân tộc, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã kết luận: “Hiện thời muốn đánh Pháp, Nhật, ta chỉ cần một điều: Toàn dân đoàn kết” .

Từ nhận thức đó, ngay từ rất sớm, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhận định rằng, để thực hiện được nhiệm vụ giải phóng dân tộc cứu nước, phải gấp rút lập một hình thức mặt trận có thành phần rộng rãi, có tên gọi thích hợp, có sức mạnh hiệu triệu đồng bào cả nước. Người chủ trương trên cơ sở liên minh công nông, đoàn kết tất cả các giai cấp, các tầng lớp, cá nhân khác, không phân biệt chính kiến, tôn giáo, lứa tuổi, giới tính, đoàn kết tất cả những ai tán thành đánh đuổi đế quốc, tay sai, giành lại nền độc lập dân tộc, phân hóa, cô lập đến cao độ kẻ thù. 

Giữ vững tư tưởng đoàn kết toàn dân, tại Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương Đảng (5-1941) do Chủ tịch Hồ Chí Minh triệu tập và chủ trì đã đưa ra một nghị quyết đúng đắn, sáng tạo về đường lối đoàn kết dân tộc là thành lập Mặt trận dân tộc thống nhất với tên gọi Việt Nam Độc lập Đồng minh (gọi tắt là Việt Minh). 

Tuyên ngôn của Mặt trận Việt Minh ngày 25-10-1941 nêu rõ: “Việt Minh chủ trương liên hiệp hết thảy các giới đồng bào yêu nước, không phân biệt giàu nghèo, già trẻ, trai gái, không phân biệt tôn giáo và xu hướng chính trị, đặng cùng nhau mưu cuộc dân tộc giải phóng và sinh tồn”… “Coi quyền lợi dân tộc cao hết thảy, Việt Minh sẵn sàng giơ tay đón tiếp những cá nhân hay đoàn thể, không cứ theo chủ nghĩa đế quốc hay quốc gia, miễn thành thực muốn đánh đuổi Nhật, Pháp để dựng lên một nước Việt Nam tự do và độc lập”.

Chương trình cứu nước của Việt Minh kiên quyết thực hiện hai điều mà toàn thể đồng bào mong muốn:

- Làm cho nước Việt Nam được hoàn toàn độc lập

- Làm cho nhân dân Việt Nam được sung sướng, tự do

 Có thể nói, đây là một chương trình mang tính chất đại đoàn kết dân tộc nhằm mục đích giải phóng dân tộc khỏi ách nô lệ, đem lại độc lập, tự do, hạnh phúc cho nhân dân. Chính vì vậy, Chương trình cứu nước của Việt Minh lập tức được mọi giai cấp, tầng lớp nhân dân hưởng ứng mạnh mẽ. Trong một thời gian ngắn, Việt Minh đã phát triển thành một tổ chức rộng lớn, mạnh mẽ, thực sự là tổ chức của toàn dân, hình thành một đạo quân chính trị hùng mạnh. Đến năm 1942, các tổ chức cứu quốc của Việt Minh như Công nhân cứu quốc, Nông dân cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc, Thanh niên cứu quốc, Tự vệ cứu quốc đã được thành lập ở nhiều tỉnh miền Bắc và một số tỉnh miền Trung. Năm 1943, Hội Văn hoá cứu quốc Việt Nam, một thành viên của Mặt trận Việt Minh ra đời, nhằm tập hợp các nhà trí thức, các nhà văn hoá. Công tác vận động binh sĩ Việt Nam trong quân đội Pháp cũng được tăng cường, nhiều anh em đã tham gia tổ chức Việt Minh. Mặt trận Việt Minh không những có cơ sở vững chắc trong nước mà còn có cơ sở trong tầng lớp Việt kiều ở nước ngoài. Những Việt kiều yêu nước ở Vân Nam (Trung Quốc) thành lập Hội giải phóng Việt Nam. Sau khi liên lạc với lực lượng cách mạng trong nước, Hội giải phóng Việt Nam được coi như một bộ phận của Mặt trận Việt Minh.

Chủ trương đoàn kết, tập hợp lực lượng của Mặt trận Việt Minh góp phần quan trọng vào việc chuẩn bị lực lượng cách mạng, chuyển cách mạng Việt Nam sang thời kỳ cao trào và tiến lên Tổng khởi nghĩa, giành chính quyền về tay nhân dân. Có thể nói, Mặt trận Việt Minh là một thành công về chiến lược đại đoàn kết dân tộc sáng tạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong Cách mạng Tháng Tám. Chính nhờ việc xây dựng có hệ thống vững chắc, rộng khắp các tổ chức quần chúng yêu nước trong Mặt trận Việt Minh mà cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền diễn ra thuận lợi, nhanh chóng và ít đổ máu.

Ngày 9-3-1945, Nhật đảo chính Pháp. Cuộc đảo chính đã kết thúc nhanh chóng bằng sự sụp đổ của chính quyền thực dân Pháp. Chỉ ba ngày sau, ngày 12-3-1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng đã ra Chỉ thị Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta. Chỉ thị đã xác định kẻ thù chính, kẻ thù cụ thể trước mắt duy nhất của nhân dân Đông Dương sau cuộc đảo chính là đế quốc phát xít Nhật và chỉ rõ phải thay khẩu hiệu “Đánh đuổi phát xít Nhật Pháp” bằng khẩu hiệu “Đánh đuổi phát xít Nhật”. Cũng tại Hội nghị này, Ban Thường vụ Trung ương Đảng đã quyết định phát động một cao trào kháng Nhật cứu nước mạnh mẽ làm tiền đề cho cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền.   

Đi đôi với việc xác định kẻ thù chính, kẻ thù cụ thể trước mắt, Chỉ thị cũng đã nhấn mạnh đến việc phải mở rộng cơ sở của Mặt trận Việt Minh, nhằm đoàn kết, tập hợp mọi lực lượng nhân dân vào cao trào kháng Nhật, cứu nước. Để tập hợp đông đảo nhân dân tham gia vào cao trào kháng Nhật, cứu nước, ngoài việc xác định rõ kẻ thù, mục tiêu cách mạng, mở rộng và củng cố Mặt trận dân tộc thống nhất, ban hành các chủ trương, chính sách đúng đắn, Đảng và Mặt trận Việt Minh còn kịp thời đề ra khẩu hiệu đấu tranh thích hợp, đáp ứng nguyện vọng bức thiết của quần chúng: “Phá kho thóc, giải quyết nạn đói”. Đây là một nghệ thuật phát động quần chúng của Đảng, đã đưa hàng triệu quần chúng từ đấu tranh cho quyền lợi kinh tế hàng ngày đến giác ngộ về chính trị. Chính vì vậy, từ tháng 4 năm 1945 trở đi, cao trào kháng Nhật, cứu nước diễn ra mạnh mẽ, phong trào đấu tranh vũ trang, khởi nghĩa từng phần diễn ra ở nhiều vùng, thu được những thắng lợi đáng kể.

Ngày 11-8-1945, Chính phủ Nhật chấp nhận đầu hàng Đồng minh không điều kiện. Trên cơ sở đánh giá thời cơ và tình hình cách mạng trong nước đã phát triển mạnh mẽ, rộng khắp, Hội nghị đại biểu toàn quốc của Đảng họp ở Tân Trào từ ngày 13 đến ngày 15-8-1945 đã đi đến kết luận: “Những điều kiện khởi nghĩa ở Đông Dương đã chín mùi”, vì vậy phải “Kịp thời hành động, không bỏ lỡ cơ hội”, khẩn trương “Đánh chiếm ngay những nơi chắc chắn, không kể thành phố hay thôn quê, thành lập Uỷ ban nhân dân ở những nơi làm chủ”, tất cả vì mục tiêu “Việt Nam hoàn toàn độc lập” .

Đến 23 giờ, ngày 13-8-1945, Ủy ban khởi nghĩa ra Quân lệnh số 1: Hiệu triệu toàn dân đứng lên khởi nghĩa giành chính quyền. Tiếp đó, ngày 16-8-1945, Đại hội Quốc dân tại Tân Trào đã thông qua Mười chính sách lớn của Việt Minh, thông qua Lệnh Tổng khởi nghĩa, quyết định Quốc kỳ nền đỏ sao vàng, Quốc ca và bầu ra Uỷ ban giải phóng dân tộc Việt Nam, tức Chính phủ lâm thời do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ra lời kêu gọi: 

Thực hiện lời kêu gọi của Người, dưới sự lãnh đạo của Đảng, cả dân tộc muôn người như một, vùng lên, tạo thành ưu thế áp đảo, giáng một đòn quyết định vào các cơ quan đầu não, làm tê liệt mọi sự kháng cự của phát xít Nhật và bọn tay sai, giành chính quyền về tay nhân dân. Chỉ trong thời gian ngắn diễn ra Tổng khởi nghĩa, chúng ta đã giành được thắng lợi ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ, đại bộ phận các tỉnh miền Trung, một phần miền Nam và ở các thị xã Bắc Giang, Hải Dương, Hà Tĩnh, Hội An, Quảng Nam. Tối ngày 19-8, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội kết thúc thắng lợi. Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội đã cổ vũ mạnh mẽ nhân dân cả nước khẩn trương tiến hành Tổng khởi nghĩa. Ngày 23-8, khởi nghĩa thắng lợi ở Huế. Thắng lợi này đã động viên cổ vũ, tạo thêm sức mạnh tinh thần cho nhân dân các tỉnh Nam Bộ vùng lên. Ngày 25-8, khởi nghĩa thắng lợi ở Sài Gòn đưa cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám của nhân dân ta đến thành công rực rỡ, lần đầu tiên trong lịch sử, chính quyền cả nước thuộc về nhân dân.

Ngày 02-9-1945, tại Ba Đình (Hà Nội), trước cuộc mít tinh khổng lồ của gần một triệu đồng bào, thay mặt Chính phủ lâm thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn Độc lập, tuyên bố trước toàn thể quốc dân đồng bào và thế giới về sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa - Nhà nước dân chủ nhân dân đầu tiên ở Đông Nam Á: “Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do, độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy” .

Rõ ràng, Cách mạng Tháng Tám là một cuộc khởi nghĩa toàn dân: Toàn dân nổi dậy, cả nước đồng lòng đứng lên! Trong những ngày sục sôi của Tổng khởi nghĩa Tháng Tám, Mặt trận Việt Minh không những đã huy động được hàng triệu công nhân, nông dân, thanh niên, phụ nữ, học sinh, trí thức xuống đường biểu tình, đấu tranh, mà còn tranh thủ được sự đồng tình ủng hộ của một số địa chủ, tư sản dân tộc. Thông qua Mặt trận Việt Minh, một tổ chức hoạt động công khai với nhiều hình thức tổ chức đa dạng, với nội dung hoạt động linh hoạt, phù hợp với nguyện vọng và quyền lợi của mọi tầng lớp nhân dân, Đảng ta đã phát huy được sức mạnh tổng hợp của cả dân tộc trong Cao trào kháng Nhật cứu nước và Tổng khởi nghĩa Tháng Tám. 

Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã chứng tỏ nghệ thuật lãnh đạo, chỉ đạo tài tình của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đặc biệt, Đảng ta đã xây dựng và phát huy cao độ sức mạnh của khối đại đoàn kết toàn dân tộc. Đó là, khối đại đoàn kết toàn dân, nòng cốt là liên minh công - nông - trí thức; trên cơ sở lợi ích, nhu cầu, nguyện vọng của nhân dân để tổ chức, tập hợp họ vùng lên đấu tranh “lấy sức ta giải phóng cho ta”. Vì thế, Cách mạng Tháng Tám đã tạo nên một cao trào cách mạng rộng khắp, mạnh mẽ chưa từng thấy với đông đảo lực lượng tham gia, không phân biệt dân tộc, tôn giáo, giai cấp, tầng lớp, mọi thành phần kinh tế, mọi giới và mọi thành viên trong đại gia đình dân tộc Việt Nam. Không có lực lượng của khối đại đoàn kết toàn dân tộc, không thể có thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

70 năm đã trôi qua, Cách mạng Tháng Tám vẫn là một sự kiện diệu kỳ trong lịch sử dân tộc Việt Nam và nhân loại. Ở đó có một sự thực thống nhất, lịch sử không thể phủ nhận với sự ra đời của Mặt trận Việt Minh, ngọn cờ dân tộc được Đảng ta giương cao hơn bao giờ hết và trong suốt hơn 4 năm, Mặt trận Việt Minh đã thực sự trở thành nhân tố trung tâm quy tụ sức mạnh của nhiều lực lượng và cá nhân yêu nước tiến bộ. Khối đại đoàn kết toàn dân không những được khôi phục, củng cố mà còn được nâng lên tầm cao mới, kết hợp với sức mạnh của các lực lượng tiến bộ trên thế giới, tạo ra sức mạnh hồi sinh mạnh mẽ để bùng phát kịp thời khi thời cơ đến. Lòng yêu nước và sức mạnh của toàn dân được thổi lên trong Cách mạng Tháng Tám đã tiếp tục được phát huy cao độ trong hai cuộc kháng chiến thần thánh chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược.

 Dân tộc Việt Nam, nhân loại tiến bộ yêu chuộng hòa bình lại càng yêu quý, khâm phục, tôn vinh thiên tài lãnh đạo và tổ chức thực hiện cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại. Phát huy truyền thống đại đoàn kết trong Cách mạng Tháng Tám, cùng với những thắng lợi trong công cuộc đổi mới hiện nay, tinh thần đại đoàn kết toàn dân tộc Việt Nam luôn được giữ vững và ngày càng phát huy cao độ hơn bao giờ hết, tạo thành động lực tinh thần và sức mạnh tổng hợp để dân tộc ta chiến thắng mọi thế lực, bảo vệ toàn vẹn chủ quyền lãnh thổ của Tổ quốc như lời Chủ tịch Hồ Chí Minh đã căn dặn: