Việt Nam và EU

LTS. 22 năm trước, giữa thăng trầm của lịch sử, Việt Nam và Liên minh Châu Âu (EU) đã chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao, mở ra một kỷ nguyên mới của hợp tác và phát triển. Ngày nay, khi “bão” nợ công đang hoành hành ở cựu lục địa, các nước thành viên EU đã thông qua việc ký kết Hiệp định Đối tác và Hợp tác toàn diện (PCA) với Việt Nam, và bắt đầu đàm phán về mậu dịch tự do song phương. Sự kiện này sẽ tạo ra một bước tiến mới, toàn diện và sâu sắc hơn trong quan hệ giữa VN và EU.

Đó hẳn là một sự phát triển nhanh chóng về chất trong mối quan hệ song phương Việt Nam – EU, đòi hỏi phải có một cơ chế và khuôn khổ hợp tác mới, như Thánh Gióng vươn mình lớn bổng cần tấm giáp rộng hơn.

Vừa toàn diện, vừa then chốt

Thời gian là thước đo quan trọng để đánh giá bất cứ mối quan hệ song phương hay đa phương nào trong đời sống quốc tế. Thế nhưng, với quan hệ Việt Nam – EU, 22 năm chưa phải là dài để “dò hết nông, sâu”. Nếu chỉ nhìn vào đại lượng thời gian, khó có thể hình dung hết tầm vóc phát triển của mối quan hệ song phương với nhiều bước ngoặt quan trọng được thể hiện bằng những hiệp định, thoả thuận... Cùng với lộ trình pháp điển hóa mối quan hệ, hai bên thường xuyên trao đổi các đoàn cấp cao, tăng cường sự hiện diện và can dự của giới doanh nghiệp vì lợi ích chung. Gần đây nhất, Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng đã có chuyến thăm Nghị viện Châu Âu (EP) tháng 12/2011 nhằm tăng cường hơn nữa sự hiểu biết lẫn nhau và thúc đẩy hợp tác song phương. Chỉ trong một thời gian ngắn, các tập đoàn lớn và nổi tiếng đã lần lượt “đổ bộ” vào thị trường Việt Nam như Shell và BP (Anh); Metro, Daimler và Siemens (Đức); Alcatel và Total (Pháp)…, hình thành nên cộng đồng doanh nghiệp châu Âu gắn bó với xã hội mà hoạt động vượt ra ngoài mục tiêu tăng lợi nhuận. Cùng lúc đó, hàng hoá “made in Vietnam” nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường châu Âu, tạo thêm nhiều cơ hội lựa chọn cho người tiêu dùng với chất lượng đảm bảo và chủng loại đa dạng.

Được tạo đà từ những cam kết chính trị mạnh mẽ và hành lang pháp lý mỗi ngày thêm thuận lợi, kim ngạch trao đổi mậu dịch hai chiều EU-Việt Nam đã “bay” từ mức khiêm tốn 1,5 tỷ USD năm 1995 lên 16,2 tỷ USD năm 2008. Theo số liệu của Bộ Công Thương, mặc dù khủng hoảng nợ công vẫn chưa được đẩy lùi, nhưng EU vẫn là đối tác thương mại lớn thứ 3, và là thị trường xuất khẩu lớn thứ 2 của Việt Nam. Tín hiệu đáng mừng là năm 2011, tổng kim ngạch trao đổi mậu dịch tăng 37%, đạt mức kỷ lục 24,3 tỷ USD. Tuy nhiên, nhìn vào cơ cấu hàng xuất khẩu từ Việt Nam sang EU, vẫn thấy những “gương mặt” khá quen thuộc: nhóm nông thuỷ sản, có giá trị gia tăng thấp, nguyên liệu thô… như: giày dép, cà phê, dệt may, đồ gỗ, thuỷ hải sản. EU hiện là một trong những nhà đầu tư lớn nhất ở Việt Nam. Tính đến hết năm 2011, các nhà đầu tư đến từ EU có 1687 dự án còn hiệu lực với tổng số vốn đăng ký là 32,85 tỷ USD, tập trung chủ yếu ở những lĩnh vực công nghệ cao, dịch vụ…

Trong khi đó, cam kết viện trợ phát triển chính thức (ODA) của EU dành cho Việt Nam năm 2012 là 1 tỷ USD. Duy trì mức ODA cam kết dành cho Việt Nam giảm không đáng kể được coi là một nỗ lực rất lớn của EU khi mà các nước thành viên đang phải vật lộn với suy thoái kinh tế. Nó cũng phản ánh chính sách khá nhất quán của EU đối với Việt Nam như một “đầu cầu” quan trọng mở ra cơ hội can dự vào Đông Nam Á. Bên cạnh đó, sự giao thoa ngày càng sâu trên lĩnh vực văn hoá, giáo dục đã điểm tô thêm những gam màu tươi sáng cho bức tranh toàn cảnh của mối quan hệ Việt Nam – EU. Nhiều sinh viên Việt Nam hứng thú với môi trường giáo dục ở trời Âu nhờ chương trình học bổng Eramus Mundus, trong khi lễ hội ẩm thực châu Âu mỗi khi hè về đã trở thành nét đẹp của giao thoa văn hoá giữa Hà Nội thanh lịch.

Việt Nam là nước đầu tiên ở Đông Nam Á chủ động triển khai chiến lược hợp tác tổng thể với EU. Đây được coi là một trong những động lực giúp hai bên có được mối quan hệ đối tác vừa toàn diện, vừa then chốt. Bên cạnh đó, Việt Nam cũng duy trì mối quan hệ tốt đẹp và hiệu quả với hầu hết các nước EU, đồng thời xây dựng quan hệ đối tác chiến lược với một số thành viên như Anh, Tây Ban Nha… Quãng thời gian qua cũng chứng kiến nỗ lực vươn ra biển lớn để khẳng định vai trò và vị thế của Việt Nam ở khu vực và trên toàn thế giới. Thành công của nhiệm kỳ 2 năm (2008-2009) làm uỷ viên không thường trực Hội đồng Bảo an LHQ, đảm nhận tốt vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2010, tích cực tham dự nhiều diễn đàn đa phương với tiếng nói ngày càng có trọng lượng…, tất cả cho thấy sức hấp dẫn lan tỏa của một Việt Nam mở cửa để đổi mới và hội nhập. Xuất phát từ thực tế đó, EU luôn coi Việt Nam là một đối tác quan trọng trong khu vực, đồng thời mở rộng hợp tác toàn diện trên tất cả các mặt. Nhiều nước thành viên EU cũng bày tỏ mong muốn phát triển hơn nữa mối quan hệ song phương với Việt Nam để tranh thủ những cơ hội hợp tác và đầu tư.

Vượt qua khác biệt và bất đồng

Trong bức tranh toàn cảnh quan hệ Việt Nam – EU không phải không có những mảng màu còn tối. Đó dường như là một tất yếu trong xu thế vận động và phát triển của quan hệ quốc tế với nhiều biến chuyển, đan xen giữa tích cực và tiêu cực, hợp tác và đấu tranh, và cạnh tranh ảnh hưởng giữa các nhóm lợi ích. Mối quan hệ Việt Nam – EU không nằm ngoài xu thế này, nhất là khi hai bên còn những khác biệt về trình độ phát triển và hội nhập, thể chế chính trị, văn hoá, quan điểm về dân chủ, nhân quyền và tôn giáo… Vấn đề đặt ra là trong bối cảnh mối quan hệ hợp tác và đối tác ngày càng phát triển mạnh mẽ và đi vào chiều sâu, thì hai bên sẽ phải lựa chọn cách tiếp cận như thế nào về sách lược để có thể vượt qua khác biệt, khắc phục bất đồng, hướng tới tương lai?

Nếu nhìn lại, con đường mà Việt Nam và EU đã trải qua không ít chông gai. Trên thực tế, EU phải đối mặt với những thách thức không nhỏ khi tăng cường quan hệ sâu rộng với Việt Nam. Áp lực này bắt nguồn từ toan tính của một số nhóm hay cá nhân “đục nước, béo cò” tranh thủ mối quan hệ Việt Nam – EU để trục lợi cho riêng mình. Lợi dụng những điểm còn khác biệt trong cách tiếp cận của Việt Nam và EU, họ tìm cách gây áp lực thông qua các nghị sỹ Nghị viện Châu Âu, các cơ quan hành pháp… để mở rộng hợp tác và đầu tư gắn với điều kiện về dân chủ, nhân quyền và tự do tôn giáo. Ngay khi EU thông báo về đàm phán mậu dịch tự do với Việt Nam, những nhóm lợi ích đã rục rịch đánh tiếng rằng châu Âu không thể quên vấn đề dân chủ, nhân quyền. Thực tế này đòi hỏi EU phải luôn có cái nhìn khách quan và chân thực, vì lợi ích chiến lược của chính mình để có đối sách phù hợp, hoá giải áp lực, tránh phiến diện theo toan tính của những trở lực.

Bên cạnh đó, những rào cản thương mại được triển khai như giải pháp bảo hộ mậu dịch cũng gây khó khăn cho quan hệ Việt Nam – EU. Còn nhớ năm 2007, EU quyết định áp thuế chống bán phá giá đối với mặt hàng giày da xuất khẩu của Việt Nam, khiến các doanh nghiệp trong nước và cả người tiêu dùng châu Âu một phen lao đao. Sau bao nỗ lực đấu tranh, mức thuế mang tính bảo hộ này cũng đã được dỡ bỏ từ tháng 4/2011. Tuy vậy, các doanh nghiệp giày da xuất khẩu của Việt Nam vẫn phải chịu một năm kiểm soát và đối mặt với thách thức từ sự cạnh tranh khốc liệt ở thị trường châu Âu. Việc EU áp thuế chống bán phá giá cho thấy những khác biệt trong chính sách thương mại của mỗi bên, đòi hỏi các doanh nghiệp Việt Nam cần nghiên cứu kỹ thị trường, hiểu về luật pháp, tuân thủ nghiêm tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm và có giải pháp duy trì hợp lý tốc độ tăng trưởng xuất khẩu.

Và hẳn nhiên là chỉ có tăng cường hiểu biết và đối thoại mới có thể giúp hai bên vượt qua khác biệt, khắc phục bất đồng và duy trì quan hệ đúng hướng, phù hợp với lợi ích chung. Rõ ràng, khi mối quan hệ Việt Nam - EU phát triển ngày càng sâu rộng, thì nó cũng có thể phải đối mặt với thách thức nảy sinh. Điều này lý giải tại sao các nhà lãnh đạo hai bên đã nỗ lực hiện thực hoá PCA để tạo ra khuôn khổ mới cho một “sân chơi” bình đẳng hơn.

Chuyển mình cùng PCA

Ngày 14/5 vừa qua, tại Brussels (Bỉ), các Ngoại trưởng EU đã thông qua việc ký kết PCA với Việt Nam, đánh dấu một bước ngoặt mới trong quan hệ song phương. Với 8 chương, 65 điều, PCA đưa ra những nguyên tắc cơ bản, xác định khuôn khổ hợp tác toàn diện trên tất cả các lĩnh vực, từ thương mại - đầu tư đến hợp tác tư pháp, bảo vệ hoà bình và an ninh quốc tế. Thay thế Hiệp định Hợp tác song phương ký năm 1995, PCA được kỳ vọng sẽ đưa quan hệ Việt Nam – EU và tất cả các nước thành viên bước vào một giai đoạn mới với phạm vi hợp tác sâu rộng hơn, mà trọng tâm là thương mại - đầu tư.

Hai bên đã đạt được những thoả thuận quan trọng, cho phép Việt Nam tiếp cận thuận lợi hơn với thị trường châu Âu thông qua việc mở rộng tham vấn về hiệu quả sử dụng quy chế ưu đãi thuế quan (GSP), mở đường cho đàm phán về mậu dịch tự do và EU sớm công nhận Việt Nam có nền kinh tế thị trường… Có thể khẳng định rằng PCA đã phản ánh rõ nét và toàn diện nhất những lợi ích của cả Việt Nam và EU trong mối quan hệ song phương, và hợp tác trên các diễn đàn đa phương vì hoà bình và an ninh toàn cầu.

Như vậy, với khuôn khổ hợp tác mới mà PCA tạo ra, Việt Nam và EU sẽ khai thác triệt để những vai trò tích cực của mỗi bên nhằm tăng cường can dự trên cơ sở những nguyên tắc của luật quốc tế. Xuất phát từ lợi ích chung, Việt Nam và EU sẽ tăng cường hợp tác trên các diễn đàn đa phương khu vực và thế giới. Ví dụ như đối với vấn đề an ninh – an toàn hàng hải, với kinh nghiệm cũng như tiềm lực của mình, EU có thể phát huy vai trò, tích cực tham gia các cơ chế đối thoại, giải quyết tranh chấp và đối phó thách thức như Diễn đàn An ninh khu vực (ARF)... Sự đan xen về lợi ích không chỉ giúp EU và Việt Nam xích lại gần nhau hơn, mà còn giúp khối này mở rộng ảnh hưởng trong bối cảnh môi trường an ninh toàn cầu xuất hiện ngày càng nhiều những thách thức phi truyền thống.

EU cũng có thể thông qua mối quan hệ với Việt Nam để can dự sâu hơn vào Đông Nam Á nói riêng, châu Á – Thái Bình Dương nói chung. Ngược lại, khi nâng tầm quan hệ với EU, Việt Nam cũng có nhiều cơ hội để mở rộng và tăng cường hơn nữa sự hiện diện về thương mại, đầu tư, văn hóa... ở các nước châu Âu. Cộng đồng đông đảo người Việt đang sinh sống ở các nước châu Âu chính là một trong những “chất xúc tác” thúc đẩy quan hệ Việt Nam – EU. Với tiềm lực kinh tế, nguồn tài nguyên tri thức và chỗ đứng chính trị được cải thiện đáng kể, cộng đồng người Việt có thể trở thành một kênh đầu tư và chuyển giao công nghệ về nước, đồng thời là “đầu cầu” tiếp cận với thị trường châu Âu giàu tiềm năng. Cũng có ý kiến còn cho rằng, với vị thế và uy tín đang được khẳng định mạnh mẽ, với quan hệ truyền thống trước đây, Việt Nam có thể phát huy vai trò là cầu nối giữa châu Âu “mới” và “cũ”, giữa Đông Âu và Tây Âu. Dù rằng đây mới chỉ là triển vọng lâu dài, nhưng chắc chắn rằng vào thời điểm hiện nay, cả Việt Nam và EU đang chứng kiến sự chuyển mình quan trọng trong quan hệ song phương một khi PCA được triển khai.

Lê Phương